चिनियाँ टोलीले गरेको खोज अन्वेषण पश्चात दैलेखमा मिथेन ग्याँसको भण्डार रहेको पाइएको छ । मिथेन ग्याँस पेट्रोल–डिजेलको तुलनामा स्वच्छ इन्धन मानिन्छ ।
सामान्यतया: कुनै स्थानमा पेट्रोलियम (क्रूड तेल) खोज्ने क्रममा त्यहाँ ग्यास (प्राकृतिक ग्यास) भेटिएको छ। यो अवस्था प्राकृतिक स्रोतहरूको खोज अनुसन्धान (exploration) मा सामान्य कुरा हो। क्रूड तेल र प्राकृतिक ग्यास दुवै एकै किसिमको जैविक प्रक्रियाबाट बनेका हाइड्रोकार्बन हुन् । तिनीहरू प्रायः एउटै भूगर्भिक संरचनामा सँगसँगै पाइने गर्छन्।
दैलेखमा ग्यास रहेको पत्ता लागेको छ । जिल्लाको भैरवी गाउँपालिका वडा नम्बर १ स्थित जलजलेमा चार हजार १३ मिटर गहिराइसम्म ड्रिलिङ गर्दा ग्यास भण्डारणको सङ्केत पत्ता लागेको हो । हालै पेट्रोलियम पदार्थ अन्वेषणअन्तर्गत ड्रिलिङको काम सकिएको हो । ड्रिलिङपछि नमुना निकालिएको छ ।
पेट्रोल इन्जिन ( अमेरिकी अङ्ग्रेजीमा ग्यासोलिन इन्जिन भनेर चिनिन्छ) स्पार्क-इग्निशन साथ साथै आन्तरिक दहन इञ्जिन, जुन ग्यासोलिन ( पेट्रोल) ले चलाउन डिजाइन गरिएको इन्जिन हो। पहिलो व्यावहारिक पेट्रोल इन्जिन सन् १८७६ मा निकोलस अगस्ट ओटोद्वारा जर्मनीमा निर्माण गरिएको थियो । यद्यपि इटाइने लेनोइर, सिगफ्राइड मार्कस, जूलियस हक र जर्ज ब्रेटनद्वारा यस भन्दा अगाडि पनि प्रयास भइसकेका थिए।
हामीले रमाइलो गर्ने आधुनिक जीवनमा खननको इतिहास बुझ्न आवश्यक छ। पृथ्वी प्रणालीहरूले कहिलेकाहीं खानी गतिविधिहरू (पृथ्वीबाट प्राकृतिक स्रोतहरूको निकासी) बारे सोधपुछ प्राप्त गर्दछ। यी भाषा प्रायः खानीका वातावरणीय प्रभावहरू, परित्याग गरिएका खानीहरूको अवशिष्ट पारिस्थितिकीय प्रभावहरू, वा खानीका भू-प्राविधिक/भौगोलिक पक्षहरूका बारेमा हुन्छन्।
पहिलो खनन अर्थात खनिज प्रयासहरूमा औजारहरू बनाउनका लागि सबैभन्दा उपयुक्त ढुङ्गाहरू खोज्नु समावेश थियो। प्राथमिक ढुङ्गा औजारहरू लगभग २.६ मिलियन वर्ष पुरानो हो, होमो सेपियन्सको पनि पूर्वाग्रह हो। तसर्थ, यस समयले लगभग १.९ मिलियन वर्ष पहिले चट्टानहरू फ्याँकिएको हतियारको रूपमा प्रयोग गरेको ट्र्याक गर्दछ, चाँडै नै उत्कृष्ट काट्ने ढुङ्गा र ढुङ्गा औजारहरूको लागि खन्ने पछि।
जब होमोस सेपियन्सको विकास भयो र जनसंख्या बढ्यो, समुदायहरूले घुमन्ते जीवनशैलीलाई प्रतिस्थापन गर्न थाले। प्रारम्भिक जनजातिहरू खाना, पानी र आश्रयको प्राथमिक स्रोतहरू वरिपरि अवस्थित थिए। चाँडै, अन्य प्राकृतिक स्रोतहरूको स्थानले मानव बस्तीमा प्रभाव पार्न थाल्यो। खनन
अर्थात खनिज सामग्रीहरू सम्भवतः पहिलो व्यापारिक सामग्रीहरू मध्ये थिए।
केही जनजातिहरूले चेर्ट वा ओब्सिडियनमा नियमित पहुँच गरेको हुन सक्छ, तिनीहरूको तीखो किनारहरूको लागि उच्च मूल्यवान, अरूलाई भाँडा, कचौरा वा अन्य भाँडाहरू बनाउनको लागि उत्तम माटोको पहुँच भएको हुन सक्छ। प्रारम्भिक व्यापारको लागि आवश्यक थियो । मानिसहरूले अझ बढि संचार कौशल विकास गर्न र सभ्यताको आधार मान्न सकिन्छ।
खानीको इतिहास
-प्राचीन खनन अर्थात खनिज
-पुरातन औजार र टोकरी खानीको इतिहास
एक विशिष्ट खनिजको लागि सबैभन्दा प्रारम्भिक ज्ञात खानी दक्षिणी अफ्रिकाबाट कोइला हो । जुन ४०, हजार देखि २० हजार वर्ष पहिले काम गरेको देखिन्छ। तर, १०,००० देखि ७,००० वर्ष अगाडि बढी उन्नत सभ्यताहरूको विकास नभएसम्म खनन अर्थात खनिज महत्त्वपूर्ण उद्योग बन्न सकेन।
प्रारम्भिक समयमा, केवल धातुहरू उपलब्ध थिए जुन प्रकृतिमा धातुको अवस्थामा पाइन्छ। सबैभन्दा प्रचुर मात्रामा तामा थियो। तर, सुन, चाँदी र पारा पनि भेटिए र मूल्यवान थिए। खनिज तथा खनिज सामग्रीहरूमा आँगोको प्रयोग एक प्राविधिक सफलता भयो र सभ्यताको महत्वपूर्ण प्रगतिहरू मध्ये एक साबित भयो।
वास्तवमा, उत्खनन गरिएका तत्वहरूले तापको प्रयोगद्वारा आफूलाई परिवर्तन गरे। फलस्वरूप, माटोका भाँडाहरू एक सिजन भन्दा बढी टिक्नको लागि कडा भयो। विशेष गरी सान्दर्भिक, धातुहरू पग्लिन र वस्तुहरूमा गठन गर्न सकिन्छ।
सन् १८७२ तिर सामान्य खनन अर्थात खनिज ऐन सम्बन्धी विवादहरू हालका सम्म पनि कायम रहेको छ, जुन अझै पनि खानी गतिविधिहरू सम्बन्धी नियन्त्रक कानून हो। खानी र हाम्रो द्रुतरूपमा बढ्दो जनसंख्या बीचको द्वन्द्वलाई केन्द्रित गर्दछ। अधिकांश भागको लागि, यस्तो देखिन्छ ।
हामीले खानीको बारेमा सुनेका अधिकांश समाचारहरू नकारात्मक छन्। जे होस्, हाम्रो सभ्यता र जीवनस्तरमा उत्खनन कत्तिको महत्त्वपूर्ण छ भन्ने कुरा याद गर्नु महत्त्वपूर्ण छ।
हामीले खननको बारेमा हाम्रो वर्तमान धारणामा कसरी पुग्यौं भनेर प्रतिबिम्बित गर्न चाखलाग्दो छ किनभने, हाम्रो इतिहासको अधिकांश समयमा, खानीलाई अन्य गतिविधिहरू भन्दा प्राथमिकता दिइएको छ।
गल्ने विभिन्न सामग्रीहरूमा फायरिङको परिणामहरूको प्रयोग र अवलोकनको संयोजनमा माटोको भाँडा टेक्नोलोजीको विकासले गन्धन (अयस्कबाट धातुहरूको निकासी) को विकासको नेतृत्व गर्यो।
इजिप्टियन र सुमेरियनहरूले ६, हजार वर्ष पहिले अयस्कबाट सुन र चाँदी निकालेका थिए। नतिजाको रूपमा, यी धातुहरूको मूल्य हुन थाल्यो जुन मानिसहरू र संस्कृतिहरू बीच स्थानान्तरण योग्य थियो।
खानीको इतिहासमा लगभग ५ हजार,५ सय वर्ष पहिले, टिनको खोज आयो। टिन, तामासँग मिश्रित, कांस्य बनाइयो, पहिलो मिश्र धातु यसको घटक धातुहरु भन्दा कडा अन्य खनिज सामग्रीहरूको प्रयोगले गर्दा अर्को केही हजार वर्षहरूमा धातुको काम अघि बढ्यो ।
लगभग ४ हजार ५ सय वर्ष पहिले मृतसागर क्षेत्रबाट इजिप्टमा डामर निर्यात गरिएको थियो। यो पहिलो तेल व्यापार थियो? सुमेरियामा, धातुको सिक्का कानूनी निविदाको रूपमा जौलाई प्रतिस्थापन गर्न थाल्छ। कोबाल्ट गिलास रंग गर्न प्रयोग गरिएको थियो।
इजिप्टका जहाजहरूले दक्षिणी अफ्रिकाबाट सुन आयात गरे । खनिज वरिपरि सभ्यताहरू विकास गर्दै भू-मध्य सागरीय सभ्यताको विकास सँगै, खनन संसारको सबैभन्दा महत्वपूर्ण उद्योगहरू मध्ये एक बन्यो। चाँदीका खानीहरू (लौरियन माइन्स) बाट निकासीका कारण एथेन्स धनी भए।
त्यसपछि स्पार्टाले चाँदीको खानीमाथिको नियन्त्रण खोसेपछि एथेन्सको पतन भयो। यस क्षेत्रमा काठको अभाव हुन थालेपछि मानिसहरूले ढुङ्गाका स्तम्भहरूद्वारा समर्थित शाफ्ट र ग्यालरीहरूको प्रणाली मार्फत उत्खनन गरे। थप रूपमा, यो ढुङ्गा स्तम्भहरू मध्ये एकबाट अयस्क निकाल्नको लागि मृत्युदण्ड थियो।
रोमीहरू विस्तारित भए, आंशिक रूपमा, खानीहरूको खोजीमा। सभ्यताको बृद्धिलाई यसको सञ्चालनको वित्तपोषण गर्न थप र धेरै पैसा चाहिन्छ। सैन्य उपकरण बनाउन धातु चाहिन्छ। र, पूर्वाधारको आवश्यकताले सरकारको काम गर्न बाध्य बनायो।
युरोपको उदयको समयमा, सरकारहरूले खानीहरूलाई भूमि लिन र त्यहाँ पाइने खनिजहरूबाट लाभ उठाउने व्यापक अधिकार दिए। तैपनि, सरकारहरूले खानी अधिकार प्रदान गर्नको लागि भुक्तानको रूपमा खानीबाट प्राप्त राजस्वको एक अंश सधैं माग गर्थे।
फलस्वरूप, प्राकृतिक स्रोतको दोहन नगरी देशको विकास हुन सक्दैन भन्ने अनुभूति भयो। सभ्यताले दैनिक जीवनका आवश्यकताहरू निर्माण गर्न र राष्ट्रहरूको अर्थतन्त्रलाई कोष गर्न खनन सामग्रीको बढ्दो मात्रा चाहिन्छ।
नयाँ संसारबाट यस खनिज सम्पदाको आगमनले पुनर्जागरणलाई वित्त पोषण गर्यो। अन्ततः, नयाँ संसारमा देशहरूको सिर्जना र विस्तार, औद्योगिक युगको विकाससँगै, आज हामीसँग रहेको खानी उद्योगको पुस्ताको परिणाम हो।
खानी सन् १८७२ को सामान्य खनिज ऐन हाम्रो वर्तमान स्तरको सभ्यताको स्थापना र कायम राख्नको लागि अभिप्रेरित र सफल भयो। वास्तवमा, यदि मानिसहरूले प्रोस्पेक्टरहरू र खानीहरूलाई प्रोत्साहन दिनको लागि संरचना नबनाएका भए, हाम्रो जीवन सायद पूर्णतया फरक हुन्थ्यो।
यो हाम्रो औद्योगिक शक्ति (खनन स्रोतहरूमा आधारित) थियो जसले धेरै युद्धहरू जित्न मद्दत गर्यो। यसले रेलमार्ग र राजमार्गहरू, पुलहरू र शहरहरू निर्माण गर्यो।
खानी स्रोतले हामीलाई भविष्यमा लैजान्छ। इलेक्ट्रोनिक्सको विकासले तामाको आवश्यकता मात्र बढाएको छ, मानवद्वारा प्रयोग गरिएको पहिलो धातु। हरित ऊर्जा स्रोतहरू (हावा, सौर्य, जियोथर्मल) को निर्माणलाई हल्का वजनको एल्युमिनियम र नयाँ अनुप्रयोगहरूको लागि आवश्यक विशेष मिश्रहरू प्रदान गर्न व्यापक खनन स्रोतहरू चाहिन्छ।
नेपाल खानी तथा भूगर्भ विभागको इतिहास:-
नेपालमा रहेका रहेको खनिज सम्पदाको अन्वेषण कार्यवाट खनिजजन्य उद्योगहरुको विकास गरी देशमा औद्योगिक उत्पादन तथा आर्थिक विकास गर्ने उद्देश्यले नेपाल सरकारवाट २०३३ (सन् १९७६) सालमा तत्कालिन खानी विभाग र भौगर्भिक सर्भेक्षण विभागलाई एकिकृत भई श्री उधोग मन्त्रालय अन्तरगत एक मात्र केन्द्रिय निकाय “खानी तथा भूगर्भ विभाग” नामाकरण गरी संचालनमा रहेको छ ।
खानी तथा भूगर्भ विभागले विश्व बैंकको सहयोगमा सन् १९७८/७९ मा तराई र सिवालिक क्षेत्रमा ४८ हजार वर्ग किलोमिटर क्षेत्रफल ढाक्ने एअरबोर्न म्याग्नेटिक सर्वेक्षण सम्पन्न गरेको थियो । जसले उत्साहजनक नतिजा देखाएको थियो ।
त्यसपछि नेपाल सरकारले सन् १९८२ मा पेट्रोलियम अन्वेषण प्रवर्धन परियोजना स्थापनागरी अन्वेषण कार्यलाई प्रवर्द्धन तथा अनुगमन गर्ने काम सुरु गरेको थियो ।
परियोजनाले नेपालको चुरेभन्दा मुनिको सबै तराई भूभागबाट पेट्रोलियम पदार्थ उत्खनन् हुन सकिने अनुमान गरेको छ । पेट्रोलियम पदार्थको स्रोत पहाडी भू-भाग र चुरे क्षेत्रमा पर्छ ।
नेपाल सरकार (मन्त्रीपरिषद्) को मिति २०७४-१२-१४ तथा २०७५/०१/०४ को निर्णय अनुसार स्वीकृत संघिय विभागीय संगठन संरचना वमोजिम महानिर्देशकको मातहतमा (क) भू–विज्ञान, (ख) खनिज सम्पदा र (ग) योजना, प्रशासनिक तथा प्राविधिक सेवा महाशाखा गरी ३ महाशाखा, तथा पेट्रोलियम अन्वेषण तथा प्रवर्द्धन केन्द्र, खनिज प्रवर्द्धन तथा प्रशोधन केन्द्र र राष्ट्रिय भूकम्प मापन तथा अनुसन्धान केन्द्र गरी ३ केन्द्र तथा २५ शाखाहरु, भूकम्प मापन केन्द्र सुर्खेत (शाखा कार्यालय) तथा पेट्रेलियम अन्वेषण परियोजनाको व्यवस्था गरिएको छ ।
प्रकृति: भू–बैज्ञानिक तथा भूकम्पिय अध्ययन, भौगर्भिक सर्वेक्षण, खनिज अन्वेषण, पेट्रेलियम अन्वेषण, खनिज जन्य उद्योगको विकास, खनिज प्रशासन, खानी अनुगमन तथा निरिक्षण ।
(ख) विभागको काम, कर्तव्य र अधिकार
नेपाल सरकार कार्य विभाजन नियमावली, २०६९ मा तोकिएबमोजिम उद्योग, वाणिज्य तथा आपुर्ती मन्त्रालयको काम, कर्तव्य र अधिकारको बुँदा नं. २ र ३ मा खानी तथा भूगर्भ सम्बन्धी देहायको काम, कर्तव्य र अधिकारको प्रावधान निश्चित गरिएको छ :-
-खानी तथा खनिज पदार्थ अन्वेषण सम्बन्धी नीति, योजना, कार्यान्वयन तथा नियमन ।
-खानी तथा खनिज विकास विषयक अध्ययन, अन्वेषण तथा सर्वेक्षण ।
उपरोक्त काम, कर्तव्य र अधिकारको दायरालाई आत्मसात् गर्दै खानी तथा भूगर्भ विभागले सम्पादन गर्ने कार्यको आधारमा यस विभागको देहायको काम, कर्तव्य र अधिकार रहेको छ:-
-भूवैज्ञानिक अध्ययन, अनुसन्धान, सर्वेक्षण ।
-खानी तथा खनिज पदार्थ सम्बद्ध सरकारका नीति तथा योजनाको कार्यान्वयन एवम् नियमन ।
-खानी तथा खनिजजन्य उद्योगहरु प्रवर्धन, सञ्चालन एवम् प्रवद्र्धनको पूर्वाधार निर्माण ।
-देशमा उपलब्ध प्राकृतिक ग्याँस तथा पेट्रोलियम श्रोतको अध्ययन, अनुसन्धान, अन्वेषण, प्रवद्र्धन एवम् विकास ।
-भूकम्पीय वस्तुगत तथ्याङ्क प्राप्तिका निमित्त तथा भूकम्पीय प्रकोप सम्बन्धमा नियमित अध्ययन, अनुसन्धान, अन्वेषणमा तदारुकता एवम् निरन्तरता ।
माथिका बुँदाहरुसँग प्रासङ्गिक भई विभागद्वारा गरिने अन्य आवश्यक कार्यहरु ।
विभागको उदेश्य
-भू वैज्ञानिक अध्ययन तथा अनुसन्धान गरी देशको भौगर्भिक ज्ञानमा अभिवृद्धि गर्ने ।
-खनिज सम्पदाहरुको अध्ययन, अन्वेषण, मूल्याङ्कन तथा प्रवर्धन गरी सो मा आधारित खनिज उद्योगहरुको विकास गरी आर्थिक विकासमा टेवा पु¥याउने ।
-खानी तथा खनिज पदार्थको अध्ययन, अनुसंन्धानका लागि आवश्यक प्राविधिक सेवा उपलव्ध गराउने ।
-खनिज भण्डारमा आधारित खानी तथा खनिज उद्योगहरुको प्रवर्धन, विकास, तथा सञ्चालन गर्न खानी तथा खनिज पदार्थ ऐन तथा नियमहरु तर्जुमा गरी लागु गर्ने ।
-भूकम्पीय अध्ययन तथा अनुसन्धान, भूकम्प र भूकम्पीय प्रकोपको सहि निगरानी राख्ने ।
-पेट्रोलियम तथा प्रा. ग्याँस हुन सक्ने संभावित क्षेत्रमा भौगर्भिक तथा भू–भौतिक अन्वेषण गरी पेट्रोलियमका भण्डारहरु पत्ता लगाई राष्ट्रियरअन्तराष्ट्रिय लगानीकर्तालाई पेट्रोलियम अन्वेषण एवं उत्पादन गर्न आकर्षण गर्ने ।
खानी उत्तखन्नमा जथाभावी दोहनले वातावरणमा समेत दोहन पुग्न गएको जानकारहरु बताउछन् । जस्को मध्य आज हामी चुनढुङ्गाको जथाभावी दोहनबारेमा हाम्रो निगरानी रहने छ ।
गत वैशाख २३ गतेदेखि अन्तिम चरणको ‘ड्रिलिङ’ को काम सुरु गरिएको थियो । मेसिनले खनेर पेट्रोलियम पदार्थ भए÷नभएको पत्ता लगाएको छ ।
चार हजार १३ मिटर गहिराइसम्म ड्रिलिङ गर्दा ग्यास नै भएको पत्ता लागेको पेट्रोलियम पदार्थ आयोजनाका सिनियर डिभिजनल जियोलोजिस्ट सुरेश श्रेष्ठले जानकारी दिनुभयो । उहाँका अनुसार हालै मात्र ड्रिलिङको काम सकिएको हो । ड्रिलिङपछि नमुना निकालिएको भन्दै उहाँले ड्रिलिङ गर्दा निस्किएको नमुना चीनको ल्याबमा पठाइएको जानकारी दिनु भयो । पेट्रोलियम पदार्थ हुनसक्ने भन्दै चीन सरकारको जिओलोजिकल सर्भे कम्पनीले भौगर्भिक अध्ययन गरेको अन्वेषण परियोजनामा सिएनपिसी इन्जिनियरिङले उत्खननकाे काम थालेको थियो ।
खानी तथा भूगर्भ विभागका उप-महानिर्देशक (प्रवक्ता) दिनेश कुमार नापित
खानी तथा भूगर्भ विभागका उप-महानिर्देशक (प्रवक्ता) दिनेश कुमार नापितले भन्नु भयो;
परिषण चीनको ल्यावबाट नमुनाको परीक्षणपछि व्यावसायिक रूपमा उत्खनन् हुने नहुनेमा स्पष्ट हुनेछ । मिथेन ग्याँस पेट्रोल–डिजेलको विकल्पमा स्वच्छ इन्धन मानिन्छ । ‘मिथेन ग्याँसबाट गाडी चलाउन, बिजुली उत्पादन गर्न र घरायसी प्रयोजनमा बत्ती बाल्न पनि सकिन्छ,’ खानी तथा भूगर्भ विभागका (प्रवक्ता) नापितले भन्नु भयो; ‘मिथेन ग्याँसबाट हाइड्रोजन छुट्टाएर अमोनिया ग्याँस निकालेर मल कारखानामा पनि प्रयोग गर्न सकिन्छ ।’ ग्यासको भण्डारण रहेको पत्तालागेमा नेपालले आर्थिक अर्थतन्त्रले ठुलो फड्को मार्ने प्रवक्ताले बताउनु भयो।
नेपाल सरकारले २०८२ सम्म पेट्रोलियम अन्वेषणको काम सक्ने तयारी गरेको छ । चैत २०७१ मा नेपाल र चीनबिच पेट्रोलियम पदार्थ अन्वेषण तथा उत्खनन् गर्ने सहमति भएसँगै २०७५ माघमा पेट्रोलियम तथा ग्यास खानीबारे विस्तृत अन्वेषण गर्नेसम्बन्धी परियोजना स्वीकृत भएको थियो । पेट्रोलियम पदार्थको उत्खनन् र अन्वेषणमा गर्न दुई अर्ब ४० करोड रुपियाँसँगै प्राविधिक सहयोग गर्नेगरी चीन र नेपाल सरकारबिच सम्झौता भएको थियो ।
ड्रिलिङको काम सकिएसँगै पहिलो चरणको सम्झौता अवधि सकिएको छ । अब अर्को चरणको सम्झिौता गरेर अन्य काम अघि बढाइने आयोजनाले जनाएको छ ।
व्यावसायिक उत्खननको काम अघि बढाइने
दैलेखमा ग्यास भएको पत्ता लागेसँगै व्यावसायिक उत्खननको काम अघि बढाइनेछ । प्रधानमन्त्री केपी शर्मा ओलीले पेट्रोलियम पदार्थको नमुना निकालिएको र अब यसलाई प्रयोगशालामा परीक्षण गरी व्यावसायिक उत्खननको कामलाई अघि बढाइने बताउनुभएको छ ।
सामाजिक सञ्जालमार्फत् उहाँले पेट्रोलियम पदार्थ उत्खननको काम अघि बढाउने जानकारी गराउनुभएको हो । सरकारले चालु आर्थिक वर्ष २०८१÷८२ भित्रै पेट्रोलियम पदार्थ अन्वेषणको काम सक्ने लक्ष्य राखेको छ ।
पहिलो चरणको कामको सम्झौता सकिएको छ भने दोस्रो चरणको काम सुरु गर्न चीन सरकारसँग पहल थालिएको जनाइएको छ । अब लाग्ने बजेटको अनुमानित विवरण र निकालिएको स्याम्पलको परीक्षणको रिर्पोटअनुसार अघि बढ्ने जनाइएको छ । स्थानीय तथा प्रदेश सरकारले समेत व्यावसायिक उत्खननका लागि पहल थाल्न सङ्घीय सरकारलाई आग्रह गरेका छन् ।
देवराज चौलागाई
०१-५१४९१६०
इमेल:kantipath24@gmail.com
ठेगाना: का.म.न.पा-३२, काठमाडौँ